Жиырма Жетінші Сөз
(Сократ Хакимнің сөзі)
Бір күні Сократ Хаким бір Аристодем деген ғалым шəкіртіне Құдай Табарака уатағалаға құлшылық қылмақ турасына айтқан сөзі. Ол өзі құлшылық қылгандарға күлуші еді.
— Əй, Аристодем, ешбір адам бар ма, сенің білуіңше, қылған өнерлері
себепті адам таңырқауға лайықты? — деді.
Ол айтты:
— Толып жатыр, қазірет.
— Бірінің атын аташы, — дейді.
— Гомерге бəйітшіліктігі (1) себепті, Софоклге трагедиясы себепті, яғни
біреудің сипатына түспектік, Зевксиске суретшілігі себепті аңырқаймын — деп, соған ұқсас неше онан басқа өнерлері əшкере болған жандарды айтты.
— Олай болса, кім артықша ғажайыблануға лайықты, жансыз, ақылсыз,
құр пішінді жасайтұғын суретші ме, я жан иесі, ақыл иесі адамды жаратушы ма?— дейді.
— Соңгысы лайықты, — дейді, — бірақ ол Жаратушы жаратты, өздігінен
кез келіп, солай болып кетпей, басынан біліп істеген хикметімен болса — дейді.
— Жə, пайдалы нəрсе дүниеде көп, бірінің пайдасы көрініп, білініп тұрады.
Кейбірінің пайдасы анық білінбейді. Соның қайсысын хикмет көресің? —дейді.
— Əрине, əшкере пайдаға бола жаратылғанын хикмет десек керек деймін, — дейді.
— Жə, олай болса, адамды Жаратушы хауаси хамса заһри (2) бергенде, тахқиқ ойлап, олардың пайдасының барлығы түгел оған мұқтаж боларлығын біліп бергендігі əшкере тұр ғой. Əуелі көзді көрсін деп беріпті, егер көз жоқ болса, дүниедегі көрікті нəрселердің көркінен қайтіп лəззəт алар едік? Ол көз өзі нəзік болған себепті, керегіне қарай ашып, жауып тұрсын үшін қабақ беріпті.
Желден, ұшқыннан қаға берсін болсын үшін кірпік беріпті. Құлақ олмаса, не қаңғыр, не дүңгір, жақсы үн, күй, əн, — ешбірінен лəззəт ала алмас едік. Мұрын иіс білмесе, дүниеде болған жақсы иіске ғашық болмақ, жаман иістен қашық болмақтық қолымыздан келмес еді. Таңдай, тіл дəм білмесе, дүниеде не тəтті, не қатты, не дəмдінің қайсысынан лəззəт алар едік?
Бұлардың бəрі біздің пайдамыз емес пе?
Көзді, мұрынды мұндай ауызға жақын жаратыпты, ішіп-жеген асымыздың
тазалығын көріп, исін біліп ішіп-жесін деп. Бізге керегі бар болса да,
жеркенерлік жер бар тесіктерді бұл бастағы ғазиз білімді жерімізден алыс апарып тесіпті, мұның бəрі хикметпен біліп істелгендігіне дəлел емес пе? — депті.
Сонда Аристодем тахқиқ ойлап тексергенде адамды Жаратушы артық
хикмет иесі екендігіне һəм махаббаты бірлəн жаратқандығына шүбəсі қалмады.
— Олай болғанда жəне не ойлайсың, һəмма мақұлықтарды жас балаларына елжіретіп, үйірілтіп тұруын көргенде, уа һəмма ақұлықаттың өлімін жек көріп, тіршілікте көп қалмақтығын тілеп, ижтиһат қылуын көргенде өсіп-өнуінің қамында болудан басқа істі аз ойламақтары — бұларының бəрі жұрт болсын, өссін, өнсін үшін.
Солардың жаратқанда көңілдерін солайша ынтықтандырып қойғандығы һəм мұның бəрі жақсы көргендігінен екенін білдірмей ме? — дейді.
Жəне:
— Ей, Аристодем! Қалайша сен бір өзіңнен, яғни адамнан басқада ақыл жоқ деп ойлайсың? — деді.
— Адамның денесі, өзің жүрген жердің бір битімдей құмына ұқсас емес пе?
Денеңде болған дымдар жердегі сулардың бір тамшысы емес пе? Жə, сен бұл ақылға қайдан ие болдың? Əрине, қайдан келсе де, жан деген нəрсе келді де, сонан соң ие болдың.
Бұл ғаламды көрдің, өлшеуіне ақылың жетпейді, келісті көрімдігіне һəм
қаңдай лайықты жарастықты законімен жаратылып, оның ешбірінің
бұзылмайтұғынын көресің. Бұлардың бəріне таңғажайып қаласың һəм ақылың жетпейді, осының бəрі де кез келгендікпенен бір нəрседен жаралған ба, яки бұлардың иесі бір елшеусіз ұлы ақыл ма? Егер ақылменен болмаса, бұлайша бұл хисабына, өлшеуіне ой жетпейтұғын дүние əрбір түрлі керекке бола жаратылып һəм бірі-біріне себеппен байланыстырылып, пəнденің ақылына өлшеу бермейтұғын мықты көркем законға қаратылып жаратылды,— дейді.
Ол айтты:
— Тахқиқ бұл айтқаныңның бəрі рас, Жаратушы артық ақыл иесі екендігі
мағлұм болды. Ол Құдайдың ұлықтығына іңкəрім жоқ. Бірақ соңдай ұлық
Құдай менің құлшылығыма не қылып мұқтаж болады?— деді.
— Ей, Аристодем! Қате айтасың. Мұқтаж болмағанда да, біреу сенің
қамыңды жесе, сенің оған қарыздар екендігіне де ұстаз керек пе?— деді.
Аристодем айтты:
Ол менің қамымды жейтұғынын мен қайдан білем,— деді:
— Жə, олай болса, һəмма мақлұққа да қара, өзіне де қара, жанды бəрімізге де беріпті. Жанның жарығын бəрімізге де бірдей ұғарлық қылып беріп пе?
Адам алдын, артын, һəм осы күнін — үшеуін де тегіс ойлап тексереді. Хайуан артын, осы күнін де бұлдыр біледі, алдыңгы жағын тексермекке тіпті жоқ. Хайуанға берген денеге қара, адамга берген денеге қара. Адам екі аяғына басып тік тұрып, дүниені тегіс көрмекке, тегіс тексермекке лайықты һəм өзге хайуандарды құлданарлық, пайдасын керерлік лайығы бар. Хайуанның бірі аяғына сеніп, бірі қанатына сеніп жүр, бір өзіндей хайуанды құлданарлық лайығы жок.
Адам өзі өзіне сенбесе, адамды да хайуан секілді қылып жаратса, еш
нəрсеге жарамас еді. Хайуанға сұлтан болуға ғана лайығы бар. Хайуанға адамның ақылын берсе, мұнша шеберлік, мұнша даркарлік, бір-біріне ғылым үйретерлік шешендік салахият ол денеге лайықты келмейді. Қай егіз шаһар жасап, құрал, неше түрлі сайман жасап, сыпайылық шеберліктің үдесінен шығарлық қисыны бар? Бірақ адам баласы болмаса, бұл ғажайып ақылды жəне ғажайыппен һəм жасаған денеге кіргізіп, мұнша салахият иесі қылғаны хикметпенен өзге хайуанга сұлтан қылғандығына дəлел емес пе? Ол дəлел болса, адам баласын артық көріп, қамын əуелден Алланың өзі ойлап жасағынына да дəлел емес пе? Енді адам баласының құлшылық қылмаққа қарыздар екені мағлұм болмай ма? — депті.
1- Ақындығы
2- Сыртқы бес сипат, бес сезім мүшесі
=====================================================
Это слова Сократа, сказанные им ученому, одному из своих учеников Аристодему о служении всемогущему Создателю. Аристодем часто подсмеивался над верующими.
— Эй, Аристодем, как ты думаешь, есть на свете люди, творения которых были бы достойны восхищения?
— Их множество, учитель,- ответил тот.
— Назови хотя бы одного из них.
— Меня восхищают поэзия Гомера, трагедии Софокла, умение иных перевоплощаться в чужие образы, так же я восхищаюсь живописью Зевксиса,- Аристодем назвал еще несколько известных имен.
— Кто по-твоему достоин большего восхищения, тот, кто создаст безжизненное изображение человека или Всевышний, сотворивший человека с его разумом и живой душой?
— Достоин последний. Но только в том случае, если его творения созданы силой разума, а не волей случая.
— В мире много полезных вещей. Польза одних очевидна, о назначении других нельзя судить по внешнему виду. Как ты думаешь, какие из них сотворены силой разума, какие случайно?
— Разумеется, вещи, польза которых очевидна — творения разума.
— Хорошо. Всевышний, создавая человека, наделил его пятью органами чувств, зная об их необходимости человеку. Он дал глаза, чтоб видеть, без них мы не могли бы наслаждаться красотами мира. Чтоб можно было открывать и закрывать глаза, даны веки, чтоб уберечь их от ветра и сора, даны ресницы, чтоб отвести от глаз пот, стекающий со лба, даны брови.
Не будь у нас ушей, мы не могли бы слышать ни грохота, ни нежных звуков, не смогли бы наслаждаться пением и музыкой. Не имей мы носа, не могли бы различить запахов, нас не тянуло бы к ароматам, не отвращало бы от зловоний. Не имея языка и неба, не отличали бы сладкое от горького, мягкое от жесткого.
Разве все это не на пользу сотворено?
Наши глаза и нос расположены близко ко рту, чтобы мы могли видеть и обонять запах того, что едим. Другие необходимые нам, но вызывающие брезгливость, отверстия находятся далеко от благородных органов, расположенных на голове.
Разве это не свидетельствует о том, что Бог создавал нас обдуманно?
Подумав, Аристодем признал, что Создатель поистине всесилен, и создавал свои творения с огромной любовью.
— Тогда скажи мне, все живое, что создано, питает нежную любовь к
своему детенышу, все живое ненавидит смерть, старается прожить как можно дольше, заботится о продлении рода. Все создано для жизни и продолжения ее. Разве не из любви Бог создал их любящими, созидающими жизнь?
— Эй, Аристодем,- продолжал Сократ,- как ты можешь думать, что кроме тебя, человека, никто не обладает разумом? Разве не напоминает человеческое тело крупицу земли, по которой он ходит? Разве влага твоего тела не капля всей земной влаги? Откуда у тебя разум? Откуда бы он ни был, только благодаря душе, данной тебе, ты стал вместилищем столь высокого разума. Ты только видишь совершенство, цельность и гармонию закона, по которому создана природа, видишь, поражаешься, но не охватить тебе сознанием того, что видишь.
Как ты думаешь после этого, природа — бесцельное порождение случая или создание творца — обладателя неизмеримого разума? Если не волей разума, то силой нерушимой закономерности, соизмерившей благоразумие и назначение всего созданного, объясняется тайна, которая не подвластна человеческому сознанию.
— Верно все, что ты говорил,- ответил ученик,- ясно, что Создатель
обладает поистине великим разумом. Я не оспариваю его всемогущества. Но не перестаю удивляться тому, что всесильный Создатель нуждается в моих молитвах.
— Аристодем! Ты ошибаешься. Если существует кто-то, кто печется о
твоем благополучии — ты в долгу перед ним. Неужели ты нуждаешься в объяснении такой простой истины?
— Откуда мне знать, заботится он обо мне или нет?
— Тогда посмотри на всех животных и посмотри на себя. Разве мы
одинаково воспринимаем действительность? Человек способен думать о своем прошлом, настоящем и будущем. Животное же смутно помнит свое прошлое и настоящее, а о будущем и не помышляет. Сравни внешний облик человека и животного. Человек стоит прямо, на двух ногах, чтобы зрить окружающее. Он способен подчинить своей воле любое животное.
Животныеже надеются только на свои ноги, на свои крылья, не умеют
подчинить себе своих собратьев. Создай Бог человека таким же
беспомощным, как животные, тот бы ни на что не годился. Человек сотворен владыкой всего живого на земле. Будь у животных человеческий разум, вряд ли их внешний облик соответствовал бы способности трудиться, учить других красноречию и добродетели. Подумай, разве бык способен построить город, изготовить инструменты, оказаться искусным мастером? То, что Бог
наделил человека высоким разумом и поместил этот разум в столь
совершенное, гармонически сочетающее в себе духовную мощь и
нравственную красоту тело, доказательство того, что Бог создал человека, заботясь о нем. Разве после этого человечество не обязано поклоняться Богу?
Так закончил учитель беседу.